Het judaïsme (deel 1) : onderzoek naar de geschiedenis en de inhoud van de Tanakh

Er wordt algemeen aangenomen dat de joodse godsdienst de oudste is van alle monotheïstische godsdiensten. Misschien waar, hoewel sommigen beweren dat de idee ontleend is aan de korte Achnaton periode in Egypte. Zeker is dat vele van de verhalen uit de Tanakh ( de ontstaansgeschiedenis, de zondvloed, de Mozes geschiedenis, enz…) werden ontleend aan de Sumeriërs en hun semitische opvolgers de Akkadiërs. En de verhalen over hemel en hel, de komst van een Messiah en de tweestrijd tussen goed en kwaad en de finale strijd tijdens de Apocalyps zijn ontleend aan Zarathustra. Maar nog veel meer verhalen werden aan andere culturen ontleend. Bovendien kende de Tanakh een evolutiegeschiedenis net zoals alle andere godsdiensten, waarbij al deze invloeden werden geïntegreerd en geassimileerd in de eigen godsdienst.

Het intense onderzoek naar de geschiedenis en inhoud van de Tanakh zijn eigenlijk zeer recent. Zoals Tom Seguev, een Israeli journalist zei: Tot voor kort hadden we geen echte historici in dit land; we hadden alleen maar mythologie. Hetzelfde geldt eigenlijk ook voor de archeologen zelf. Die waren er eigenlijk wel sedert enige tijd, zelfs van vóór de oprichting van de staat Israël, maar dateringen bijvoorbeeld werden aan de hand van aardewerk stijlen gedaan. C14 koolstofdateringen worden nog  maar zeer recent toegepast.
Toen Israël na de zesdaagse oorlog haar territoriuminvloed enorm had uitgebreid, werd in de euforie van deze periode en met de waarschijnlijkheid dat gebieden ( om diplomatieke redenen) snel zouden worden teruggegeven, vooral door het rabbinaat aangedrongen om snel opgravingen te doen in deze nieuwe gebieden. Middelen werden in snel tempo vrijgemaakt  en projecten opgestart door de Antiques Authority en meerdere universiteiten. Bedoeling was de verhalen en achtergronden van de Tanakh te staven. Groot was echter de verrassing toen een serie onaangename conclusies werden getrokken door de archeologen. Maar ook uit kritisch tekstonderzoek bleek dat één en ander uit het boek niet helemaal kosher is.

Begin bij het begin

Wat is de Tanakh?

Ter inleiding de omschrijving waarover we het vervolgens zullen hebben.

Tanakh is een acroniem samengesteld uit de eerste letters van Torah ( bij ons beter bekend als Pentateuch), van Nevi’im ( de Profeten) en van Ketuvim ( de Geschriften).  De Pentateuch bestaat uit volgende de vijf boeken: Bereishit ( Genesis, het ontstaansverhaal), en verder Shemot ( de Exodus, of uittocht uit Egypte), Vajikra ( Leviticus), Bemidbar (Numeri) en Devarim ( Deuteronomie). De eerste vier zijn eigenlijk een serie verhalen, terwijl Deuteronomie ( letterlijk de tweede wet) de laatste toespraak is van Moses aan Israel.
Dit werd aangevuld met de Mishnah ( lering of herhaling) en is eigenlijk de orale wet, zoals die eveneens aan Mozes zou zijn doorgegeven op de Sinai. Latere commentaren op deze Mishnah, de Gemara, vormen samen met de Mishnah de Talmud.
De inhoud van de Tanakh is verondersteld de geschiedenis te zijn van het Joodse volk vanaf de schepping tot de inbezitneming van het beloofde land Israel.

 

De geschiedenis zoals de Tanakh ons die vertelt

Wanneer in het Midden-Oosten de pre-historie overvloeit in de min of meer gekende geschiedenis hebben we reeds aanduidingen van een identificeerbare groep op basis van haar taal, de Semitische stammen. De oorsprong is hypothetisch, maar er wordt aangenomen dat de stammen het eerst voorkwamen in het zuidelijke deel van Arabië met een waarschijnlijke nog vroegere lijn naar Afrika. Deze stammen verspreidden zich ongeveer over wat later de caravanroutes zouden worden door de Sinai naar Syrië. En vijfhonderd jaar later zijn deze stammen een integraal deel van de cultuur van Mesopotamië, waar een belangrijke semitische dynastie heerste vanaf 2350 VMTR ( vóór de Moderne Tijd Rekening). Deze dynastie zou zijn gesticht door Sargon, de man die volgens de legende na zijn geboorte in een mandje aan de Eufraat werd toevertrouwd ( later vinden we Mozes in een mandje in de Nijl). Zijn hoofdstad is Akkad en in zijn groeiend rijk was de veroverde stad Ur opgenomen.

18 tot 13de eeuw VMTR

En dit Ur kennen we als de plaats van herkomst van Abraham. Van hieruit zou hij als hoofd van een rondtrekkende stam de regio van de Levant doortrekken. Los van zijn onwaarschijnlijk verhaal dat hij mèèr dan honderd jaar oud en zijn vrouw eveneens honderd jaar, door tussenkomst van Jaweh, nog een zoon zou krijgen, die de joodse tak van zijn familie zou gaan vertegenwoordigen. Zoals iedereen weet had hij nog later een zoon bij de slavin Hagar, namelijkIsmael, die later de islamitische tak van zijn familie zou vertegenwoordigen.
Wat hem interessant maakt, is dat zijn verhaal het begin is van de Hebreeuwse geschiedenis. Grote koninkrijken, zoals de Babyloniërs, Assyriërs, Feniciërs en ook de Arabieren hebben een belangrijke rol gehad in het Midden-Oosten, maar geen enkel andere heeft zo lang een rol gespeeld als de joden ( hoewel ze nooit een machtig rijk zijn geweest).
Abraham komt uiteindelijk aan in Canaan, dat hem door god wordt beloofd als het land voor zijn nakomelingen. Zijn kleinzoon is Jacob omgedoopt tot Israël. Die heeft twaalf zonen, de stamvaders van de twaalf stammen. Hongersnood dwingt hen richting Egypte, volgens de bijbel gekoppeld aan de verkoop van één van hen, Jozef, als slaaf. Dit lot is ze vervolgens allemaal beschoren. Hier zouden ze het gebruik van de besnijdenis hebben opgepikt, wat later een ritueel gebruik wordt.
Tussenin is god nog eens mistevreden over zijn schepping en stuurt een zondvloed op hen af, maar spaart daarbij Noah, familie en één of meerdere koppels van alle dieren.

13 tot 11de eeuw VMTR

Steeds volgens de bijbel volgt de uittocht uit Egypte, geleid door Mozes. Belangrijkste in deze fase is een poging tot eenheid tijdens de periode in de Sanai. Het verbond met god wordt nogmaals hernieuwd en hij ontvangt de tien geboden, de basisovereenkomst met god en de regels die moeten gevolgd worden. Mozes zelf sterft voor hij het beloofde land kan betreden.

11 tot 8ste eeuw VMTR

De intrede in het beloofde land gaat gepaard met problemen tussen de stammen en de volkeren die dit gebied reeds bevolken. Joshua manifesteert zich als een nieuwe opvolger.
Hoewel de strijd met de Filistijnen om het land moeizaam verloopt, slagen de joden onder hun eerste koning Saul erin een overwinning te boeken. Een basisvorm koninkrijk ontstaat waarin onderlinge rivaliteiten blijven spelen. David, een jonge krijger ( ???) komt in botsing met Saul en vlucht ten noorden van Jeruzalem en richt er een nieuwe machtsbasis op. Als Saul sterft is David inmiddels de leider in het noordelijk deel en wordt door het zuidelijk koninkrijk Judah, als koning gekozen. Na chaotische jaren verenigen de noordelijke stammen zich in het koninkrijk Israel en wordt David koning van noord en zuid.

10de eeuw VMTR

David. De eerste daad van David als koning is de verovering van Jerusalem, tot dan in handen van de Jesubieten. Hij maakt er zijn hoofdstad van en het religieus centrum van de nieuwe staat door er de Ark des Verbonds te verhuizen. Hij stelt er zichzelf aan als priester-koning, zoals de Jesubieten deden voor de Hebreeuwers.
Hij verslaat vervolgens de Filistijnen en voegt hun gebied toe aan Israel. Er wordt vermeld dat hij een koninkrijk creëerde van Damascus tot de Eufraat en zuidelijk tot de Golf van Akaba.
Bij zijn dood wordt zijn lievelingszoon Salomon aangesteld als koning.

10de eeuw VMTR

Salomon. De bijbel geeft hem veel macht en weelde, niet door oorlog of verovering, maar door handel. Hij wordt eveneens als zeer wijs voorgesteld. Onder hem wordt de eerste tempel gebouwd. Dit doet de invloed en macht van de stad groeien. Maar de bijbel vermeldt ook dat de stammen uit het noorden weinig tevreden waren met de opgelegde belastingen. De oude spanningen komen weer tevoorschijn.

9 tot 8ste eeuw VMTR

Het koninkrijk gaat uit mekaar. In het noorden wordt de oude Israelische Jahweh cultus gemengd met lokale Canaan cultus. Het wordt even later onder de voet gelopen door de Assyriërs. Grote aantallen Israelieten uit de tien stammen van het noorden worden verplaatst naar andere gebieden; een beproefde praktijk van overwinnaars. Een groot aantal vlucht naar het zuidelijk koninkrijk Judah.

8 tot 5de eeuw VMTR

Na de val van het koninkrijk Israel wordt het uitverkoren volk herleid tot twee stammen, Judah en Benjamin, in het koninkrijk Judah. Van hier af zijn ze niet langer Hebreeuwers of Israelieten, maar joden, het volk van Judah. Hun godsdienst is het judaïsme.
In de 6de eeuw echter wordt Babylon de nieuwe heerser in het Midden-Oosten. Hun koning belegert en verovert Jerusalem. De stad en ook de tempel worden vernietigd. Een deel van de vooraanstaanden vluchten naar Egypte, maar het grootste deel wordt weggevoerd naar Babylon. Maar in tegenstelling tot de stammen van het noorden, vormen deze twee een hechte band en verstevigen in Babylonië hun identiteit en hun gemeenschap doorheen hun godsdienst. Dit is de eerste Diaspora. Bij afwezigheid van hun tempel als bindmiddel ontstaat de praktijk van de synagoge, eerst als een tijdelijke oplossing, maar later als een centraal element van het latere joodse leven.
Na de val van Babylon door de Perzen in 539 VMTR, keert een deel terug naar Jerusalem. De Perzen laten hen de tempel herbouwen. De priester kaste en de kopisten halen de oude boeken van het judaïsme weer tevoorschijn en voegen er Ezra en Nehemiah aan toe. Deze twee boeken vertellen het verhaal van de verbanning naar en de terugkeer uit Babylon.
In Jerusalem wordt de hoge priester tevens de heerser over de stad en het kleine gebied Judah. De gemeenschap leeft er volgens een strikte en legalistische versie van de oude Hebreeuwse godsdienst. De Torah krijgt zijn definitieve vorm en wordt de verenigende factor van het judaïsme.

Wat de geschiedenis ons écht vertelt

De voornaamste spelers van die periode in dat gebied ontstonden in de vruchtbare valleien van de rivieren en de overstromingsvlaktes, in de eerste plaats Egypte en Mesopotamië. Beide zouden ze een machtig imperium worden, gebaseerd op een stadsbasis, rijk genoeg om zo’n imperium op te bouwen. De corridor doorheen Palestina, weg van het smalle kustgedeelte, was eigenlijk te ruw en te onherbergzaam om een dergelijke ontwikkeling te kennen. Heuvelachtig en afgelegen van de handelsroutes met weinig of geen nederzettingen en met een achtergebleven nomadenbevolking. Het gebied was nogal losjes georganiseerd in kleine “koninkrijkjes” door rivaliserende clans. In het bredere gebied van wat later Palestina werd genoemd vonden we Amorieten, Jesubieten, Amalekieten, Moabieten, Edomieten, Philistijnen en Canaanieten. Behalve hun onderlinge gevechten, kwam noordelijk Palestina in de 8ste eeuw VMTR onder druk van het oprukkende Assyrische rijk. Dit betekende het einde van het staatje Israel. In de 7de eeuw VMTR ontstond een nieuwe macht, Babylonië, en die breidde nog verder uit en daardoor viel ook het andere staatje Judah, verwant aan en met Israel. Dit ging gepaard met een verbanning van een deel van de bevolking, voornamelijk de hogere kasten en de handarbeiders en, indien die toen reeds bestond als dusdanig, de priesterkaste. Deportatie was een vrij gebruikelijke praktijk in die tijd om lokale onrust onder controle te houden.

Zoals we in volgende hoofdstukken zullen stellen was het einde van de Tanakh, de Deuteronomie, het eigenlijke begin van de joodse cultuur, de joodse monotheïstische godsdienst, en bovenal de vorming van een eigen identiteit.

 

Trefwoorden: