Wat was er vóór de godsdienst ? (deel 4)

Wat was er vóór de godsdienst ?

Deel 4. Enkele verhalen, enkele bedenkingen en een voorlopige conclusie.

In het donker wordt men beter gegidst door een blinde dan door een godsdienst.
(persiflage op Heinrich Heine).

1. Enkele verhalen.

  • Bij de Zoeloe’s vertellen de sjamanen bij de geboorte van een kind, dat een geit moet geofferd worden om te vermijden dat de slang-geest zou verschijnen en opdat het kind gezond zou geboren worden.  
  • De Jivaro in Ecuador geloven dat iedere mens drie zielen heeft. De echte ziel ontvangt men bij de geboorte. Deze keert terug naar de geboorteplaats als de persoon sterft en verandert er in een demoon, die ook sterft en vervolgens verandert in een reusachtige mot die verandert in mist als ze sterft. De tweede ziel ontstaat door vasten, baden en het gebruik van hallucinogene stoffen ( meestal van paddestoelen) en de derde is de ziel van de wraak, die probeert uit het hoofd van het slachtoffer te ontsnappen om wraak te plegen. Daarom laten ze in de eerste plaats het hoofd van hun slachtoffers krimpen.
  • Op het eiland Tana ontstond een cargocultus toen na WO II lokale arbeiders, die op het nabij gelegen eiland Efate hadden geholpen bij de bouw van een vliegveld, waren teruggekeerd met verhalen over rijkdom en goederen. De bevolking die door vroegere Britse missionarissen waren bekeerd tot het christendom, gingen plots niet meer naar de kerk, maar begonnen fanatiek vliegvelden te bouwen en loodsen en antennes van bamboe. Uit hout gesneden vliegtuigen en geweren werden plots religieuze iconen. Ene John Frum werd hun nieuwe Messias ( hoewel iemand met die naam nooit op het eiland was geweest). Toen de laatste Amerikaan het eiland verliet, voorspelden lokale “priesters” de terugkeer van John Frum en op 15 februari wordt de man nog steeds gevierd met iets wat op een militaire parade lijkt waarbij resterende Amerikaanse memorabilia worden gedragen.
  • Deze paar voorbeelden ( en de onderzoekers hebben er honderden gevonden bij alle volkeren die we nog in “primitieve” vorm hebben ontdekt) hebben zeker niet altijd bestaan. Maar van waar komen deze vormen van geloof dan ? Dat weten we niet precies, maar we kunnen parallellen vinden in de eerste ervaringen van de Europeanen die de oceanen overstaken en bij lokale volkeren terecht kwamen die technologie en producten zagen die van een andere planeet leken te komen. Bij de Melanesiërs dachten sommige volkeren dat hun voorouders waren teruggekeerd uit de dood met ongekende schatten. In Papoea stond de bevolking aanvankelijk vijandig tegenover de missionarissen die de lading van hun schepen niet wilden delen en de mensen steeds maar hymnes lieten zingen.
  • Lijkt allemaal nogal vreemd, maar onze eigen, sedert lang geïntegreerde en vertrouwde godsdienst, is ook ontstaan omdat iemand ooit heeft gesteld dat alle waarheden van onze cultus geopenbaard zijn geweest door god aan een “aardse” persoon ( niet aan een gemeenschap of groep, maar slechts aan één enkele persoon), die deze waarheden moest doorgeven. Omdat wij en alle voorouders dit als de waarheid hebben voortverteld en als een zegen hebben gezien, is dit nu een bloeiende godsdienst.
  • Maar als mijn godsdienst de absolute waarheid brengt, waarom zijn er dan nog zovele andere godsdiensten met andere verhalen, met andere liturgieën, met een andere god ?  Er zijn vandaag een dozijn “vooraanstaande” en enkele honderden “mindere” godsdiensten.
  • De drie monotheïstische godsdiensten en de iets oudere oosterse godsdiensten zijn amper een paar duizend ( vijf ? zeven ?) jaren oud en dit is in biologische tijd heel kort. Hoeveel proto-godsdiensten hebben daarvoor bestaan en zijn verdwenen ( vrij dikwijls samen met een politiek regime) ?

 

2. Enkele bedenkingen.

  • Christendom en Islam pikten het idee op van een absolute god, creator en alwetend. Zij predikten het principe van het leven na de dood, dit in tegenstelling tot het judaïsme van wie ze de meeste bijbelverhalen overnamen. Maar de joodse bijbelverhalen hebben op hun beurt, bijna letterlijk, uit Sumerische, Assyrische, Babylonische en Zoroaster legendes geplagieerd.
  • De mythologieën en de godsdienstvormen gaan in een logische evolutie, direct gekoppeld aan de materiële veranderingen van de maatschappij. Sjamanisme is alleen denkbaar in een jager-verzamelaar type maatschappij en monotheïsme in een vroege landbouwmaatschappij.
  • Waar het polytheïsme nog ruimte liet voor de goden van andere volkeren, zijn de fervente monotheïsten allergisch aan een vreedzame coëxistentie met de andere monotheïsten. Hoewel ze zich uiteindelijk baseren op dezelfde Abraham oorsprong, lijken ze toch niet dezelfde god te aanbidden.
  • Regels rond voeding bestaan en bestonden bij alle godsdiensten. Heel veel verklaring hebben we er nog niet voor. De regels bestonden reeds voor ze werden vastgelegd in religieuze wetten. Het judaïsme gaat daar heel ver in, tot op heden. Over één van hun regels zijn we  echter gestruikeld: geschubte vis mag, gladde vis niet. Dus: aal niet. Maar Jahweh had geen microscoop. Aal heeft namelijk wèl schubben, heel kleine. Goddelijke vergissing ? Judaïsme en islam hebben het bekende varkensvlees verbod, maar behalve wat pseudo-wetenschap op enkele islamitische websites hebben we geen enkele zinnige verklaring voor dit verbod gevonden, tenzij omdat het verboden is volgens het boek. Het gaat hier dus duidelijk om een “ad hoc rationale”. Interessante website over voedselverboden bij vele godsdiensten en de rationele verklaring ervan ( niet religieus dus) vindt u op www.dash.harvard.edu door Andy Amy Willenfeld. In fysica, biologie, astronomie, geneeskunde enz… hebben alle godsdiensten zich vaak en schromelijk vergist, maar er ook honderden jaren over gedaan om de vergissing toe te geven. Vandaag weet iedere doorsnee middelbare student meer over deze onderwerpen dan de originele kerkvaders, wiens stellingen echter nog steeds worden verkondigd.                                   
  • Overgangsrites is ook een algemeen voorkomend fenomeen bij volkeren over de gehele wereld. Tatouages zijn de lichtste uiterlijke vorm, maar meestal worden ook verminkingen toegebracht als bewijs van de zogenaamde overgang ( littekens, besnijdenis en erger nog bij meisjes). Ze worden gekoppeld aan religieuze geloofsvormen. Bedenking: kinderen worden niet van de éne dag op de andere volwassen, en evenmin worden leeftijdsgenoten volwassen op dezelfde dag. Waarom deze collectieve ceremonies ?
  • Expertise in het occulte was ook reeds zeer vroeg bij het ontstaan van godsdiensten aanwezig. De sjamaan had een behoorlijke kennis van kruiden en van de werking van sommige stoffen. Behalve voor geneeskundige redenen werden ze ook toegepast tijdens religieuze séances, met tranceachtige toestanden als resultaat. Noteer dat de “heks” in de middeleeuwen door de Kerk werd vervolgd om dezelfde reden.
  • Offer en offergave overleefden alle aanpassingen en veranderingen binnen alle godsdiensten, overal in de wereld.
  • Godsdienst is niet de bron van onze morele waarden; uitwisselbaarheid van gemeenschappelijke belangen en perspectieven liggen aan de basis, lang voor enige georganiseerde vorm van godsdienst. De ernstige ethische en morele dilemma’s worden beter door Shakespeare, Tolstoï en Dostojevski behandeld dan in bijbelverhalen. Godsdiensten zijn direct verantwoordelijk voor vele oorlogen, veel geweld en veel bloed. De Koran, het Oude en het Nieuwe Testament zijn een opsomming van oproepen tot geweld, het neerslaan van de tegenstanders en de andersgelovigen. De respectievelijke goden helpen hierbij soms direct mee. Racisme is de meeste godsdiensten ook niet vreemd.  Noteer tussendoor dat het oosterse religieuze alternatief van vrede en geweldloosheid evenmin bestaat.
  • Even een leuk tussendoortje: het argument dat iemand gelukkiger is dan een scepticus omdat hij godsdienstig is, geldt evenzeer voor iemand die regelmatig dronken is tegenover iemand die sober leeft.

 

3. Voorlopige conclusies.

  •  Het is vooralsnog denkbaar dat er een alomvattende creator bestaat, maar een definitie of beschrijving is onmogelijk. Iemand maakte ooit de vergelijking met “het electron”. Wetenschappers zijn ooit met deze naamgeving begonnen voor het deeltje, partikel of is het toch een golf uit de subatomaire wereld, die niemand voorlopig écht kan bewijzen of heeft vastgesteld. Alleen, het is er en de naam is niet belangrijk en het dient voorlopig ( in wetenschap is alles voorlopig) om de rest van de fenomenen te kunnen bevatten, te omschrijven en te kunnen begrijpen. Ik geef wel toe dat god als een subatomair partikel vergezocht is en op het eerste zicht science fiction lijkt. Maar zolang er geen bewijzen zijn, is alles hypothese.
  • Als deze discussie, nog steeds voorlopig, niet helemaal ten einde is, is daarentegen de stelling dat de godsdiensten zelf een natuurlijk en menselijk fenomeen zijn en blijven, wel een feit.
  • Besluit volgens een Israëlische hit uit 2001: “The Messiah is not coming … and he is not even going to call.”

 

4. Wat is de toekomst van de godsdienst?

We gaan ervan uit dat ideologieën, staten en rijken ontstaan, groeien en ook afsterven. We nemen ook aan dat het geloof, de geloofsleer en de traditie tijdloos zijn. Maar het Egyptische, het Griekse en het Noorse pantheon aan goden zijn vandaag legenden.

Niet enkel verdwijnt het impact van een godsdienst, maar een godsdienst zelf ondergaat dagelijks beïnvloeding van de maatschappelijke realiteit en wordt erdoor beïnvloed, zoals ze zelf op het hoogtepunt van haar eigen evolutie de maatschappij voor een deel heeft beïnvloed.

Velen geloven dat als een godsdienst haar uiteindelijke leer en “waarheid” heeft bereikt ze nooit meer zal veranderen, laat staan afnemen of verdwijnen.

De geschiedenis van de christelijke kerk bijvoorbeeld heeft er drie eeuwen over gedaan om tot haar uiteindelijke canon te komen, en dan is er afsplitsing na afsplitsing gekomen. Er zijn parallellen met andere godsdiensten. Het Zoroastrisme, interessante basis beginsel van het dualisme dat christenen en moslims sterk heeft beïnvloed, was ooit een godsdienst met miljoenen aanhangers en is vandaag op sterven na dood.

Als godsdiensten inderdaad zijn veranderd in het verleden, waarom dan niet in de toekomst ? Welke nieuwe vormen van godsdienst zullen er ontstaan, of zal godsdienst als fenomeen helemaal verdwijnen ? Krijgen we technologische godsdiensten in de zin van enkele die we momenteel reeds kennen? En krijgt AI ( = artificiële intelligentie) een ziel ? Voor de geïnteresseerden, die deze bedenkingen als ridicuul beschouwen, raden we het Center for Mind and Culture in Boston aan en de website Patheos.

Noteer: dit alles is alleen maar een bron om verder na te denken, en dus uiteraard geen dogma.

 

5. Bibliografie.

Geertz Clifford. Religion as cultural System. Fontana Press, Londen 1993.

Kunin Seth Daniel. Religion: The Modern Theories. University Press, Edinburgh 2003.

Morealli John. 50 great Myths about Religions. Wiley-Blackwell.

Nongbri Brent. Before Religion. A History of a Modern Concept.Yale University Press, 2013.

Dubuisson Daniel. The Western Construction of Religion. Myths, Knowledge and Ideology.

John Hopkins University Press, Baltimore 2007.

Smith Wilfred Cantwell. The Meaning and End of Religion. Harper and Row, New York 1978.

Platvoet Jan en Molendijk Arie. The Pragmatics of defining Religion: Contexts, Concepts and Contests.  Boston-Bril, Leiden 1999.

Asad Talal. Genealogies of Religion. John Hopkins University Press, Baltimore 1993.

Vergote A. Religion. Belief and Unbelief. A psychological Study. University Press, Leuven 1996

Bergubder Michael. What is religion ? The unexplained Subject Matter of Religious Studies. Method and Theory in the Study of Religion No3, 2014.

Droogers André. Defining Religion:A Social Science Approach. Oxford University Press, Oxford 2009.

James William. The Varieties of Religious Experience. Ed. Martin Marty, New York 1982.

Clark, Peter. Zoroastrism. An Introduction to an Ancient Faith. Brighton 1998.

Stausberg, Michael. Zarathustra und seine Religion. München 2005.

Todd, Murphy. Sacred pathways: the brain’s role in religious and mystic experiences. First CreateSpace Edition, San Bernardino CA. 2018.

Tylor, Edward. Primitive Culture. Murray, London 1958.

Wallace, Anthony. Religion; An Anthropological View. Random House, New York 1966.

Rossano, Matt. The Religious Mind and the Evolution of Religion. 2007.

Norenzayan, A. The origin and evolution of religious prosociality. Science nr 322. 2008.

Norenzayan, A en Hansen, IG. Belief in supernatural agents in the face of death. Personality and Social Psychology Bulletin Vol 32 blz 174-187.

Wright, Robert. The Evolution of God. Op www.evolutionofgod.net

James, William. The Varieties of Religious Experience. Martin Marty Penguin, New York. 1982.

Hamer, Dean. The God gene: How Faith is hardwired into our genes. Doubleday, New York.

Boyer, Pascal. Religion explained: the evolutionary origins of religions thought. Basic Book, New York, 2001.

Mc Cleary, Rachel and Barro, Robert. Religion and Economic Growth. Harvard University. 2003.

Manji, Irshad. The trouble with Islam. St Martin’s, New York. 2003.

Siegel, R. The Psychology Of Life after Death. American Psychologist Vol 35. October 1980.

Harrod, JB. A Trans-Species Definition of Religion. Journal of the Study of Religion, Nature and Culture Vol 5 2011.

Dunbar, Robin. The social brain: Mind, Language and Society in Evolutionary Perspective. In web archive www. anthropology.tamu.edu. 2003.

Wolpert, Lewis. Six impossible things before breakfasr: The evolutionary origins of belief. Norton, New York. 2006.

Wade, Nicholas. Before the Dawn, Discovering the lost history of our ancestors. Penguin Books, London. 2006.

Shermer, Michael. Why are we moral: the evolutionary origins of morality in The Science of Good and Evil. Times Books, New York. 2004.

Rutherford, Matthew. The Evolution of Morality. University of Glasgow. 2007.

Rossano, Matt. Supernaturalizing Social Life: Religion and the Evolution of Human Cooperation. 2007.

Narr, Karl. Prehistoric Religion. Encyclopedia Brittanica on-line. 2008.

Dawkins, R. The selfish gene. Oxford University Press. 1976.

Dawkins, R. The God Delusion. Houghton Mifflin, Boston. 2006.

Geertz, C. Religion as a cultural system. Tavistock Publications, London. 1966.

Pinker, S. How the mind works. W.W. Norton & Co, New York. 1997.

Wilson,D.S. Darwin’s Cathedral: evolution, religion, and the nature of society. University of Chicago Press, Chicago and London. 2002.

Rue, L. Religion is not about god. Rutgers University Press, New Brunswick and London. 2005.

Rappaport, R. Ritual and Religion in the making of Humanity. Cambridge University Press, Cambridge. 1999.

Whitehouse, H. Modes of Religiosity: a Cognitive Theory of Religious Transmission. Alta Mira Press, Walnut Creek CA. 2004.

Altran, S. In God we trust. Oxford University Press, New York. 2002.

Durkheim, E. Elementary Forms of Religious Life. Free Press, New York. 1995.

Hauser, M. Moral Minds: How Nature designed our Universal Sense pf Right and Wrong. Ecco, New York. 2006.

Ruthven, M. The Divine Supermarket. Chatto &Windus, London. 1989.

 

Andere artikels in deze reeks